Gazeteci Murat Yetkin’in yeni kitabı “Meraklısı İçin Ortadoğu Kitabı”, geçtiğimiz haftalarda Doğan Kitap tarafından yayımlandı.
Türkiye odaklı bir Ortadoğu öyküsü anlatmak istediğini belirten Ehil, çalışmasını “Akademik bir savı yok. Ne bir tarih kitabı ne de bir gazeteci kitabı lakin olabildiğince ayakları yere basan bir Ortadoğu hikayesi” diye tanımlıyor.
“Ortadoğu’da tarih hiçbir vakit geçmiş vakit olmadı, daima şimdiki vakitte yaşanageldi” diyen Uzman ile yeni kitabını, Ortadoğu’daki son gelişmeleri ve yakın gelecekte Türkiye’yi neler beklediğini konuştuk.
‘YERİNE BİR ŞEY KOYABİLSEYDİM ONU KULLANIRDIM’
Kitabınızın girişinde ‘Ortadoğu’ tabirinin Batı merkezli bir terim olduğunu belirtiyorsunuz. Kitabın içeriğiyle ilgili konuşmaya geçmeden evvel bu coğrafik tanımlamayı yapmak gerekiyor sanırım. ‘Ortadoğu’ neresi, ‘Batı’ neresidir? Size nazaran Türkiye bu haritanın neresindedir?
O kadar yeni bir kavram ki Ortadoğu… Kullanımı yirminci yüzyılın başı, kitapta anlattım. Hindistan sömürgesi İngiltere’nin doğusu olarak sabitlenince, örneğin koca Çin-Japon coğrafyası da “Uzakdoğu” oluvermiş. Biz de hala doğu lakin Hindistan ile İngiltere’nin ortalarında bir yerdeyiz… Ben bu tanımlamanın kendisinin emperyalist bir bakışı yansıttığı kanısındayım. Çelişki elbette kitabın isminin da bu olması. Yerine bir şey koyabilseydim onu kullanırdım fakat ne yazık ki kendimizi de güya kendimizin doğusunda bir yermişiz üzere tanımlıyoruz bu yüzden.
‘DÖRT CUMHURBAŞKANI FİLİSTİN’DE SAVAŞTI’
Hikmet Çetin’in Turhan Feyzioğlu’ndan yaptığı bir alıntı var kitabınızda. Kurtuluş Savaşı takımları için, “En büyük dehşetleri Türkiye’nin bir Ortadoğu ülkesine dönüşmesidir. Yüzlerini Batı medeniyetine dönüşleri hayranlıklarından değil, öbürleri üzere olmamak fikirlerindendir” diyor. Ortadoğu’yu büyük bir dehşet haline getiren şey nedir? Ve sizce cumhuriyetin kurucu takımları bu niyetlerinde başarılı olmuşlar mıdır?
Büyük ölçüde olmuşlardır. Bugün, 22 yıllık AK Parti periyoduna karşın seçim sonuçlarının hâlâ yarı yarıya çıkması bunu gösteriyor. Öte yandan ben laik, cumhuriyetçi cenahtaki “Ne işimiz var Ortadoğu batağında” üzere yakınmaları da yerinde bulmuyorum. Kitapta detaylarıyla var. Dört cumhurbaşkanımız bilfiil Filistin’de savaşmış, kimileri Libya’da, Yemen’de de. Filistin’de savaşanlardan ikisi Mısır’da esir kamplarında tutulmuş, takasla özgür kalınca onlar da Kurtuluş Savaşı’na koşmuş. Sonra bakıyoruz üç Cumhurbaşkanımız 1950’lerde Türkiye, İran ve İsrail ortasındaki zımnî güvenlik mutabakatında Türkiye’yi temsil eden heyetlerde yer akmış. Coğrafyamız bu bizim, kopmak mümkün değil elbette lakin kapılmak da yanlış.
Meraklısı İçin Ortadoğu Kitabı, Murat Ehil, 536 syf., Doğan Kitap, 2024 Kitabınız 4 kısımdan oluşuyor. Osmanlı’nın son periyotlarından 1. Dünya Savaşı’na, Özal’lı yıllardan günümüze kadar birçok değerli gelişmeye değiniyorsunuz. Bu bölümlendirmeyi yaparken sizin için hangi kriterler belirleyici oldu?
Dönem dinamikleri belirleyici oldu. Örneğin birinci kısımdaki odak Birinci Dünya Savaşı, imparatorluğun dağılması, Ermeni sıkıntısının Kürt sıkıntısının, Arap probleminin, ticaret yollarının değişimi ve el değiştirmesiyle petrol çağının başlangıcı var.
İkinci kısımda, İkinci Büyük Savaş, akabinde Soğuk Savaş, Türkiye’nin sıkışmışlığı, İsrail’in kuruluşu, Türkiye dahil ve şu tesadüfe bakın ki Suriye’den başlayarak CIA/MI6’in, Sovyet tarafından KGB takviyeli darbeler ve vekil savaşları devri, işte İran İslam İhtilali, Yeşil Jenerasyon, Afganistan, İslam radikalizminin hudut aşan silahlanması, PKK’nın doğuşu, Sovyetlerin yıkılışı çerçeveyi çiziyor.
Üçüncü kısım -ki Suriye daha çok burada- Arap Baharı sonrasında bütün bölgenin alt üst oluşu, belirsizlik, yanlış hesaplar, yanlış hesapları düzeltirken başa gelenler, ABD’nin Irak başta olmak üzere müdahaleleri, o fırtınaların doğurduğu yeni belirsizlikler, Türkiye ile ABD ortasındaki krizin giderek derinleşmesi, hasımlığa dönüşmesi; yani daha yakın periyoda geliyoruz.
Dördüncü kısım, Suriye, İsrail, Gazze, Ortadoğu’da vekil savaşlarının artık bir yandan ülkelerin silahlı kuvvetlerinin öbür yandan yapay zeka dahil yeni teknolojilerin kullanımıyla hibrit biçim alması, yani bugün ve yakın gelecek odaklı.
‘KAOSUN DOĞURDUĞU DÜZEN’
Kitapta genel olarak tarihî bir akış görüyoruz. Lakin bunun yanında, verdiğiniz anekdotlarla sıklıkla yıllar ortasında bir seyahat yapıyoruz. Bu bazen takip etmeyi zorlaştırsa da okuyucunun dikkatinin daima canlı kalmasını sağlıyor. Bu kurguyu nasıl oluşturduğunuzu anlatabilir misiniz?
Bu yanıtlaması oldukça güç bir soru benim için. Ben Türkiye odaklı bir Ortadoğu öyküsü anlatmak istedim. Sonunda ortaya bir öykü çıktı. Akademik bir tezi yok. Ne bir tarih kitabı ne de bir gazeteci kitabı lakin olabildiğince ayakları yere basan bir Ortadoğu öyküsü. Bir öykü anlatırken nasıl “Şurada da şu olmuştu” üzere hatırlatmalar, benzetmeler yapıyorsanız, bu da o denli. Latince hukuk tabiri lakin sanırım daha antik kültürlerden gelen “ordo ab chao” diye bir tabir var, kaosun doğurduğu tertip. Bölgemizi de tanımlıyor tahminen biraz.
‘EN BÜYÜK ZORLUK KAYNAKLARLA GÖRÜŞMEKTE OLDU’
Arabistanlı Lawrence’tan Nobel Kardeşlere, Binbaşı Noel’den İttihatçılara birçok isim kitapta tarihi rolleriyle karşımıza çıkıyor. Kitap hem geniş bir kaynakçaya sahip hem de sizin yaptığınız röportajlarla zenginleşiyor. Epeyce kapsamlı olan bu derlemeyi hazırlarken nasıl bir metodoloji ile çalıştınız? Nasıl zorluklarla karşılaştınız?
Belki size tuhaf gelecek lakin mevzuyu belirledikten sonra bir yerinden tutup yazmaya başlıyorum. Yani bütün bilgileri toplayıp o denli yazmaya başlama formülüm yok. Kolay bir algoritmam var: “akış tıkandığında onu aşıp yola devam et” diye özetleyebilirim.
Bu tahminen herkes için olmaz lakin benim için çok verimli bir prosedür, zira bazen başımda hiç olmayan boyutları metne eklemem gereği, onun için yeni bir tarafta çalışmam gereği ortaya çıkıyor, oraya dalıyorum. Bazen üzerinde emek ve vakit harcadığım kısımları gereksiz bulup -içim yanarak attığım, ya da öteki kitaplara bıraktığım oluyor.
Karşılaştığım en büyük zorluk, bilhassa yakın geçmiş ve aktüel hususlarla ilgili hususlarda bilgi sahibi, yetki kullanmış ve kullanmakta olan kaynaklarla görüşmekte oldu. Ağır programları ortasında görüşmeyi kabul edip bedelli bilgileri paylaşan kaynaklarıma buradan da teşekkür ederim.
Murat Ehil ‘BUGÜN YAŞADIKLARIMIZIN BİR SÜREKLİLİĞİ VAR, ONU GÖSTERMEK İSTEDİM’
Haniye suikastinden Hizbullah’ın kullandığı davet aygıtlarının patlatılmasına kadar birçok yeni mevzuya da değiniyorsunuz. Tarihî olaylar yaşanan yeni gelişmelere nazaran yıllar içerisinde farklı halde yorumlanabiliyor. Yeni mevzulara değinmek bu bahiste kitabınız için de bir risk oluşturabilir mi?
Elbette oluşturabilir. Bu riski almaktan da kaçınmadım. Zira bugün yaşadıklarımızın da geçmişi binlerce yıllara dayanan, uygarlıkları, kültürleri, savaşları, dinleri doğurmuş bölgemizde bir sürekliliği var; onu göstermek istedim biraz da. Örneğin birinci bombalı araç hareketinin Siyonist radikaller tarafından Filistin’deki İngiliz manda yönetiminin bir karakoluna yapılmış olmasının bugün de bir manası yok mu sizce? Ayrıyeten, risk almak istemiyorsanız, hiçbir şey yapmayacaksınız. En rahatı o.
Gazeteci kimliğinizin bu kitabın yazım sürecinde nasıl bir katkısı oldu?
Çok büyük katkısı oldu. Bu yıl 5 Aralık’ta birinci imzalı haberimin Arayış Mecmuası’nda yayınlanması üzerinden 43 yıl geçti. Gazeteci olarak bu kadar yıldır 7/24 bu haberler ve onların yorumlanıp işlenmesiyle uğraşıyorum. Hani el kararı, göz kararı derler ya mutfakta, ona dönüşüyor, bir reflekse dönüşüyor.
Ama biri dışında, hiç “gazeteci kitabı” denebilecek bir kitap yazmadım. “Avrupa Birliği Bekleme Odası’nda Türkiye” kitabımdır o da. Artık burada özeleştiri yapayım; her ne kadar motamot koymayıp temaslarla zenginleştirmeye çalışsam da makaleler toplamı kolaycılığına kaçmamam lazımdı. Bir daha hiç yapmadım o denli bir şey. Yayıncım Doğan Kitap benimkileri “Araştırma-İnceleme” sınıfına dahil ediyor, bundan da mutluyum.”
‘COĞRAFYANIN SİYASETİ ZORLADIĞI BİR PERİYOTTAN GEÇİYORUZ’
Son kısmın başlığı ‘Duvara karşı, son hızla’. Şam’ın düşmesi ve Esad devrinin sona ermesini de ele alırsak Ortadoğu’daki son gelişmeleri nasıl görüyorsunuz? Ortadoğu’da son süratle gidilen istikamet neresi?
Savaşların daha da yayılması ve Türkiye’yi de içine çekmesi derdi, çoğunluk üzere benim de tasam. Birinci Dünya Savaşı sonrası İngiliz-Fransız devlet yetkililerince çöllerde çizilen sonlarla kurulan devletlerin kimileri çöktü, hudutları ve egemenlikleri kağıt üzerinde geçerlidir.
Ben gazeteci bütçem elverdiğince orjinal harita toplarım; siyaseti coğrafyadan okumayı severim. Coğrafyanın siyaseti zorladığı bir devirden geçiyoruz. Kuzeyimizde Rusya-Ukrayna, Güneyimizde İsrail-Filistin, Suriye bunu gösteriyor. Haritalar bir kere değişmeye başladığındaysa nerede, nasıl duracağı evvelce kestirilemiyor. Türkiye bugün ekonomik sorunlarına karşın onsuz oyun kurulamayan bölgesel bir güç durumunda. Bu gücün barış ve istikrar için kullanılması herkesin faydasına.
‘DÜNYAYI NELERİN BEKLEDİĞİ BİRAZ DA TRUMP’A BAĞLI OLACAK’
‘Başka bir Suriye siyaseti mümkün müydü?’ sorusunu da soruyorsunuz. Bu hususta birinci kaynaklardan biriyle, Ahmet Davutoğlu’yla yaptığınız röportaja da kitapta yer veriyorsunuz. Suriye’deki mevcut duruma baktığınızda Türkiye’nin uyguladığı Suriye siyasetini nasıl yorumluyorsunuz? Yeni periyotta Türkiye’yi neler bekliyor?
Türkiye’nin Suriye siyasetini kitapta da birkaç periyoda ayırıyorum. 2011’den 2014-2015’e dek uzanan devirde yapılan kusurlar yeni yeni düzeltiliyor fakat memlekete değerliye mal oldu; yalnızca yüksel enflasyonumuzda hissesi olan bütçe maliyetinden kelam etmiyorum.
Düzeltme hareketlerinin 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsleriyle başladığını görüyorum, kitapta temellendirmeye çalıştım detaylarıyla. Yeni devirde yalnızca Türkiye’yi değil, yalnızca bölgemizi değil, bütün dünyayı nelerin beklediği biraz da dünyanın en büyük mali ve askeri gücü olan ABD’nin başına ikinci kez geçecek olan Donald Trump’a bağlı olacak. Herkes kendisini o yeni devirde alacağı tavra hazırlıyor zati.
Üzerinde çalıştığınız yeni bir kitap hazırlığınız var mı?
Evet, birkaç fikir de var. Fakat DK Yayın Yönetmeni Cem Erciyes ile şimdi hangisi olacağına karar vermemiz gerekiyor evvel.